Málfræðihúmor í Egils sögu, fyrri hluti: „Brjóstbirtan og ópersónulegar sagnir til forna“

Löngum hafa menn þókst¹ sjá votta fyrir örlitlum húmor í fornsögum okkar. Við yndislestur á Egils sögu hef ég rekist á margt forvitnilegt, en yndislestur hef ég um það að lesa bókmenntatexta ekki síður málfræðilega en að gefa gaum að merkingu eða inntaki textans. Þar á meðal er tvennt sem verður efni tveggja pistla; hið fyrra snýr að drykkjuskap Egils hjá Eiríki konungi í Atley.

Og hefst nú lygisagan:

Vísast kannast margir við frásögnina í 43. kapítula Egils sögu, þegar segir frá því er Egill fer með Ölvi, húskarli Þóris hersis og féhirði, að heimta landskyldir Þóris. Þeir halda til Atleyjar, sem Eiríkur konungur á, þar sem á móti þeim tekur Atleyjar-Bárður. Þar fá þeir Egill og Ölvir og föruneyti þeirra ekki höfðinglegri móttökur en svo, að Bárður færir þeim brauð og smjör, og skyr að drekka í eldhúsi fjarri hinum fínni vistarverum. Þeir háma þetta í sig og eru svo þyrstir, að þeim er fengin ábót á skyrið. Bárður kveðst í tvígang harma að geta ekki boðið þeim upp á öl, þar eð ekkert slíkt sé til á bænum.

Að efninu til er þetta skondin uppákoma, en ekki dugir það nú til þess að hlægja málfræðing — nema til komi eitthvað smásmugulega málfræðilegt líka til þess að krydda frásögnina. Og það gerist raunar í 44. kapítula:

Á sama tíma og Egill og Ölvir súpa skyr Bárðar, er Eiríkur konungur kominn í eyna ásamt Gunnhildi drottningu og þar er honum haldin veisla. Lofðung furðar á því hvað dvelji Bárð eiginlega, þar sem ræsir raðar í sig kræsingunum og bergir á öli í hinum betri skálanum. Mildingur mælist til þess að Egill og félagar skuli færðir til sín og taki þátt í veisluhöldunum. Menn Ölvis gerast nú mjög ölvir og æla þeir þar „inni í stofunni, en sumir komust út fyrir dyr“. Egill drekkur og drekkur, og það er sama hve oft fyllt er á drykkjarhornið, alltaf kveður hann sig þyrsta. Bárði finnst Egill gera þeim með þessu skömm og óvirðingu (enda er áfengi eitt af því sem þá, eins og nú, er harðbannað gestkomendum að sníkja?), og þau Gunnhildur ákveða að eitra nú fyrir Agli. Egill sér við þeim með því að rista á hornið rúnir og kveður vísu; þá springur hornið. Ölvir er orðinn harla hífaður svo Egill hyggst fara með hann út. Á leið til dyra biður Bárður Ölvi þá að drekka brautfararminni en í staðinn grípur Egill hornið og drekkur.

Að því búnu kveður Egill þá skondnu vísu sem er tilefni þessa pistils (skáletrun mín):

Ölvar mik, þvít Ölvi
öl gervir nú fölvan,
atgeira lætk ýrar
ýring of grön skýra;
öllungis kannt illa,
oddskýs, fyr þér nýsa,
rigna getr at regni,
regnbjóðr, Hávars þegna.

(Mik ölvar, þvít öl gerir nú Ölvi fölvan; lætk ýrar atgeira ýring skýra of grön; kannt öllungis illa nýsa fyr þér, oddskýs regnbjóðr; regni Hávars þegna getr at rigna.²)

Ópersónulega sögnin ölva (ǫlva) hefur hvergi varðveitst¹ nema í þessu kvæði svo sennilega hefur Egill (ljóðskáldið) smíðað hér nýja sögn. Verði maður til dæmis fyrir því að hann berst út á rúmsjó fyrir tilstilli krafta sem hann hefur enga stjórn á, gæti sá notað ópersónulegu sögnina reka og sagt sem svo: Æ! mig rekur á haf út! Það er að skilja: Ó, mig auman, þetta hendir mig bara og ég fæ engu um það ráðið. — Í ljósi þess hve linnulaust Egill hefur drukkið og móðgað gestgjafa sína, er kímilegt að áhrifum drykkjunnar skuli lýst með ópersónulegu sögninni ölva, eiginlega 'verða (óvart, óviljandi) fyrir áhrifum áfengis'. Þar hefur gerandinn því breytst¹ í þolanda, og Egill snýr þannig á dónana með stæl.

Til þess að átta sig á þessari nýju broslegu vídd, þarf vitaskuld að gera sér grein fyrir því að þessi sögn hefur (sennilega) ekki verið til í málinu fyrir. (Og segið svo að málfræði sé til einskis nýt!)

¹ Sjá stafsetningarpistilinn: Stúrin er tunga illa stöfuð.
² Vísan er 10. lausavísa, bls. 117, samantekt og skýringar við vísu, bls. 316, sbr.: Egils saga Skalla-Grímssonar. Guðni Jónsson bjó til prentunar. Reykjavík, 1937.

Þýðingar á orðum og hugtökum

Hér á þessum síðum hefur sú málpólitíska stefna, að þýða erlend hugtök innan fræðasamfélagsins, sem ég uppnefni gjarna þýðingaráráttu, verið gagnrýnd. Einnig tel ég að minnst hafi verið á aðlögun erlendra orða, og að nokkuð skorti á að hið opinbera, e.t.v. í sínum stafsetningarreglum eða öðrum leiðbeiningum um málfar, segi okkur málnotendum hvernig stafsetja skuli erlend orð sem notuð eru í textum. Eða hvernig er sú íslenska sögn sem leidd er af hinni ensku download stafsett? Mér þykir sá háttur sem einhvern veginn blasir við, að skrifa þetta eftir framburði, alls ekki álitlegur: dánlóda — dánlódaði; enda er ég lítið fyrir framburðarskrift. Íslenskir málnotendur hljóta að þurfa að líta svo á þessi íslensku orð, sem hver maður hefur á vörum sér, að þau séu skítug orð og ógeðsleg, sem ekki hæfi í rituðu máli, og að þar sem engar reglur gilda um ritun þeirra sé réttast að umorða hugsun sína.

Mér finnst raunar að íslenskt fræðasamfélag eigi að hætta alfarið að sóa kröftum sínum í að þýða erlend hugtök yfir á íslensku, eða hvaða tilgangi þjónar það? Ég tel það hefta hugsun, skerða skilning, tefja tal og gera íslenska nemendur, verðandi fræðimenn, og ekki síður fræðimenn sjálfa að eins konar L2-theoretici (L2-theoreticusum, L2-theoreticum?), það er, fræðimönnum og/eða kenningasmiðum sem hafi „erlend“ (les: „alþjóðleg“) hugtök og orðræðu á valdi sínu á sama hátt og upp að sama marki og Íslendingar kunna ensku, eða jafnvel dönsku (L2, L2,5[!], L3).¹ Það er að mínu mati fullkomlega úrelt hugsun að ætla sér að þýða allt hugtakakerfi GB, P&P, mínimalisma, OT ... í málfræði, póst-módernisma og alla þessa isma ... og mér finnst óverjandi að útgáfur á fræðilegum bókum tefjist um hartnær áratug vegna þess að þeir sem að útgáfu þeirra standi geti ekki komið sér saman um hvaða íslensku orð beri að nota í stað hinna útlensku! (Sitúasjón sem þeirri var lýst yfir opinberlega á einni málstofunni á nýliðnu Hugvísindaþingi. 7 ár tók það.)

Þó að við séum landfræðilega pínulítið einangruð frá þjóðum Evrópu og Ameríku, get ég ekki skilið hvers vegna við þurfum að búa til okkar eigið orðakerfi fyrir hverja einustu undirgrein fræða og vísinda. Fyrir hverja eru þessi orð? Fyrir almenning? Fyrir Íslenska málnefnd? Eru þeir hópar, og aðrir, betur settir með orðið „hengill“ í stað klítík? Önnur uppástunga er „dindill“, e.t.v. sbr. orðið „hali“ (kóda) um stöðu í atkvæðum. Og hvað með „röklið“ í stað argúments, „ögn“ í stað partíkels, „hljóðan“ í stað fónems, „myndan“ í stað morfems, etc., etc.

Enska orðið „speaker“ er stundum þýtt sem „málhafi“, og á fyrrnefndri málstofu var sýnd tillagan „málnemi“ um orðið „learner“. Orð af þessu tagi eru meinlausari, að mínu mati, en orð sem tengjast tilteknum kenningum með nánari hætti, þar sem verður að vera skýrt hvað átt er við, enda tengist ýmis fyrri orðræða sumum orðum en ekki öðrum, og hvað verður um slíkt þegar orð eru þýdd yfir á íslensku? Annars var sú athugasemd gerð við orðið „málhafi“ að sumir notuðu það á furðulegan hátt. Þá var minnst á dæmi á b.v. „Jón er ekki málhafi japönsku“, og því fleygt fram að tæpast væri hægt að nota orðið „málhafi“ nema e.t.v. um þátttakendur í könnun á málfari. Hér hefur íslenska orðið „málhafi“, a.m.k. fyrir þessum tiltekna íslenska málhafa sem lagði orð í belg á umræddu þingi, því einhverja allt aðra merkingu en það enska orð sem það er þýðing á. Mér finnst nauðsynlegt að geta sagt, t.d. í titli greinar, „Stílfærsla í aukasetningum hjá kínverskum málhöfum íslensku (sem annars máls)“, þ.e. þegar þeir sem hafa kínverslu að móðurmáli tala íslensku og færni þeirra er athuguð.

Ég legg til að öllum þessum þýddu hugtökum verði rutt út úr umræðunni innan háskólasamfélagsins, sem og í greinum birtum í fræðilegum tímaritum íslenskum; en að leyfilegt sé að þýða fræðileg hugtök, ef nauðsyn krefur; og nauðsyn krefur e.t.v. ef bera á eitthvað af þeirri þekkingu á borð fyrir nemendur í grunnskólum landsins sem fræðasamfélagið hefur aflað sér. Mér finnst út í hött að leggja eigi á nemendur að læra tvö gersamlega ólík orð um sama fyrirbæri, og það gerir lítið annað en að þvælast fyrir þeim í námi, jafnt hér sem erlendis. Ég legg til að við látum af þessari þjóðernisvitleysu — nú erum við orðin sjálfstæð og getum alveg slett aðeins ... úr klaufunum.

¹ Með þessu á ég bæði við það að Íslendingar eru yfirleitt ekkert ýkja sleipir í dönsku, þó að til langs tíma hafi hún verið — hvað lögin varðar — 2. tungumál Íslendinga, og að þessu hefur nú verið breytt, þannig að Íslendingar læra nú ensku áður en þeir læra dönsku.