Bókmenntir

Þar sem sú námsleið sem ég valdi mér er oft álitin skilgetinn undanfari þess að mennta æskuna, hef ég óhjákvæmilega velt fyrir mér hvaða tökum ég tæki kennslu á mínu sérsviði. Hér er ofurlítil vangavelta um bókmenntirnar á neðri stigum skólakerfisins, n.tt. um fornbókmenntirnar. Með neðri stigum á ég einkum við efstu bekki grunnskóla og fyrstu ár almenns framhaldsnáms.

Fyrsta Íslendingasagan sem við vorum látin lesa var Hrafnkels saga Freysgoða. Hún var tekin þvílíkum vettlingatökum að það er ekki nema von að hnussi í æskunni þegar hún heyrir á þessar perlur minnst. Um þessa merkilegu sögu hefur margt verið skrifað og í fyrstu yfirlitsnámskeiðunum í bókmenntum í Háskóla Íslands var farið ofan í kjölinn á nokkrum sérvöldum sögum, þessi þ.m.t. Til dæmis var bent á mikil líkindi við dæmisögur Biblíunnar sem og hugmyndir um uppruna, og eins ýmislegt skoðað sem er athugavert í sambandi við landslýsingar og annað. Áherslan hér: efnið. Í grunnskóla lásum við hins vegar söguna, jújú. En við vorum látin teikna upp ættartré og persónutengslatöflur til að læra fyrir próf; látin muna hve lengi einhver ferð tók; hver væri amma þessa og móðir hins; hvað hesturinn héti; hver væru orð Hrafnkels og hvað vinnumaðurinn héti. - En hverju skiptir það? Þetta stendur í sögunni ef einhver skyldi gleyma þessu; það má fletta upp á svona atriðum.

Hvers vegna er það alltaf þannig í grunn- og framhaldsskóla að nemendur eru ævinlega spurðir út í merkingarlaus smáatriði? Hvers vegna ætti nemandinn að muna hvussu lengi eitthvert ferðalag tók ef lengd ferðalagsins sem slíks hefur engu hlutverki að gegna? Í rauninni skiptir skilningur nemandans á sögunni engu máli; á hann reynir ekkert í þessum prófum. Er nema von að skólar útskrifa árlega þúsundir nemenda sem munu aldrei líta í þessar bækur. Þeir hafa ekki forsendur til annars en að líta á þær sem staglsama ættfræði og statistík.

Það þarf að kynna þennan heim fyrir nemendum. Útskýra af hverju það stendur í þeim sem stendur í þeim. Útskýra tengsl þessarar hefðar við frásagnir í öðrum menningarheimum, þar sem finna má líkindi. Sýna þeim hvað tengir þessar sögur saman. Útskýra hugmyndir um munnmælahefð og frásagnarformúlur. Útskýra tengsl við heiðni og kristni. Útskýra tengsl við uppruna okkar og þessara sagna. Útskýra varðveislu, fyrr og síðar. - Ef kennurum finnst ekki hægt að ræða þessi atriði í grunnskóla, þá á heldur ekki að láta nemendur lesa sögurnar.

Í framhaldsskólanum verður að fara dýpra ofan í efnið. Það þarf að kynna nemendur fyrir fleiri flokkum: Íslendingasögum, fornaldarsögum Norðurlanda, riddarasögum, konungasögum, byskupasögum (kynna þær, ekki endilega láta þá lesa heilar bækur á þessu stigi - það má gera í góðu tómi síðar).

Á þessum aldri hafa nemendur gaman af klúrum lýsingum; tilvalið að láta þau lesa Bósa sögu. Ég er alltaf hálfgramur út í einn kennara í íslensku þegar ég var í framhaldsskóla fyrir að nefna hana ekki einu sinni þegar unglingsstúlka á 1. ári var að kvarta yfir að það vantaði allt um ást og kynlíf.

Auðvitað er gott að láta nemendur lesa frægustu sögurnar og að þeir muni vel alla helstu atburði og helstu persónur (Njáls sögu, Laxdælu, Grettis sögu, o.fl.) en það þarf að setja þessar sögur í samhengi. Margar sögurnar hafa verið rannsakaðar það ítarlega að það er synd að nemendur sjái ekkert nema blóðuga bardaga, statistík og ættfræði í þeim.

Í Njálu má benda á lýsingar á göldrum sem hafa áhrif á stærð tiltekins lims og vandkvæði því tengd og skýra jafnframt hvað mönnum kynni að hafa fundist um slíkar lýsingar. Til að sýna þetta væri tilvalið að skoða þýdda riddarasögu á b.v. Tristrams sögu og sýna muninn á íslenskuðu gerðinni og þeim erlendu, þar sem Íslendingum hefur fundist nóg um ítarlegar kynlífslýsingar og allt slíkt er stytt til muna. Einnig þarf að skoða galdra í sögunum, hvaða augum kirkjan leit galdra. Muninn á göldrum og kraftaverkum ýmiss konar, o.sfrv. o.s.frv.

Er þetta ekki sjálfsagt? Af hverju er enn verið að semja páfapróf sem nemendur verða að páfa sig í gegnum? Límheilarnir skora hátt - þeir sem hafa gaman af sögunum og lýsingunum fá hins vegar ekki að njóta sín. - Ritgerðarspurningar, takk fyrir. Burt með krossapróf.