Um það, hvað er ljóð, og hvað ekki

Hvernig er hægt að komast að og útskýra eðli ljóða, eða einsog sumir vilja hafa við, ljóðsins?
Það væri hægt að skoða uppruna ljóða hjá mannkyni til þess að útskýra eðli þeirra. Það væri líka hægt að skoða áhrif þeirra á fólk þegar það les þau. Eða draga mörk þess hvað telst ljóð. Og í þessum pistli hyggst ég einmitt leitast við að reifa skilgreiningar, skoða gagnsemi þeirra, og einsog berja í nokkra tunnubotna.

Hvað er ljóð?
Eða er spurningin: Skiptir máli, og þá hvaða, hvað ljóð er? – kannski mikilvægari?
Í íslenzkri orðabók er sagt að ljóð sé „ljóðrænn texti þar sem hrynjandi og myndmáli er meðal annars beitt markvisst, stuðlar eru áberandi og rím er oft notað, er annaðhvort háttbundinn, þar sem skipan þessara og fleiri atriða fer eftir föstum reglum, eða frjáls, án slíkra reglna […].”
Hér má draga saman, að eina atriðið í skilgreiningunni á ljóði samkvæmt orðabókinni, sem ekki er bundið skilyrðinu getur verið, er þessi: ljóðrænn texti. En er þá ljóðrænn texti, þar sem hrynjandi og myndmáli er beitt, ljóð? Nei, það held ég að sé nokkuð langt seilzt.

Einn af tónlistarmógúlum Sunnlendinga, Stefán Þorleifsson, sagði eitt sinn frá því þegar hann var á fyrirlestri í Árósaháskóla. Prófessor í tónlistarfræði lék hljóðskrá af allskyns tölvuunnum hljóðum; pískur, píp og annað í þeim dúr. Stefán spurði þá hvort þetta væri virkilega tónlist; þessi hljóð gæfu honum ekki neitt og höfðuðu ekki hið minnsta til hans. Prófessorinn svaraði á þá leið, að allt það sem sett væri í ákveðinn ramma, og þannig kallað tónlist, væri tónlist.
Er hægt að nota svipaða meðferð við hugtakið ljóð? – Nei, vegna þess að tónlist og ljóð eru ekki á sama stigi. Ljóð eru deild bókmennta, og geta því skarast við aðrar deildir, tónlist er hinsvegar ekki deild í neinu, heldur einsog bókmenntirnar sjálfar, yfirdeild. Þar fyrir utan er ótækt að gera ráð fyrir að hugtakið ljóð hafi eins innri byggingu og hugtakið tónlist.

Nú er það svo, að oft er erfitt að skilgreina hugtök og hluti. Skilgreiningar byggjast á séreinkennum; við teljum upp einkennin sem eitthvað þarf að hafa til þess að geta talizt einhver viss hlutur eða hugtak. Þannig getum við notazt við ókunn hugtök – þreifað okkur áfram. Það er samt mín skoðun, að sá sem notast við hugtak og skynjar hvar það á við og hvar ekki, búi yfir betri skilningi á því en sá sem tekur mið af skilgreiningu. Þar fyrir utan geta hugtök haft mismunandi merkingarsvið (semantískt svið) fyrir hverjum notanda. Þess vegna hlýtur svarið við spurningunni hvað ljóð sé, að vera einstaklingsbundið. Er það kannski þess vegna sem orðabókin varðar skilgreiningu sína á ljóði eða–fyrirvörum og loðnu orðalagi?
Hafi maður tileinkað sér hugtakið ljóð og noti það samkvæmt beztu samvizku, er líklega óhætt fyrir hann að ganga á röðina og segja: Þetta er ljóð, þetta er ekki ljóð. Þessvegna er bezt að hengja sig ekki um of í skilgreiningar, og allra síst að draga erlenda orðræðu inn í málið.

Sem dæmi um vel heppnað óhefðbundið ljóð hefur oft verið nefnt ljóðið Sorg eftir Jóhann Sigurjónsson. Menn hafa sagt sem svo: „Hvað finnst ykkur, talsmönnum stuðla og ríms, um þetta ha? Er þetta kannski ekki ljóð?” Tja, í Sorg má vel finna stuðla, og þeir eru hreint ekki ómarkvisst notaðir. Hið sama má segja um Dymbilvöku Hannesar Sigfússonar og Tímann og vatnið eftir Stein Steinar. Annað á kannski við um ljóð Jóns úr Vör í ljóðabókinni Þorpinu. Enda er ekki nema von að gagnrýnandinn spyrji:

Enginn slítur þau bönd,
--------sem hann er bundinn heimahögum sínum. Móðir
--------þín fylgir þér á götu, er þú leggur af stað út í
--------heiminn, en þorpið fer með þér alla leið.
---------------------------------[Úr Ég er svona stór eftir Jón úr Vör]

Mörg fleiri dæmi mætti tilfæra, sem sýna að hugsun býr að baki „kvæðanna”, og frásögnin víða meitluð og nákvæm. En hvers vegna vill höf[undur] kalla þetta l j ó ð, fremur en sögur, brot, þætti eða eitthvað þess háttar?
Er hér ekki verið að hafa hausavíxl á hugtökunum, að ástæðulausu?

(Úr ritdómi Rósbergs G. Snædal um ljóðabók Jóns úr Vör, Þorpið. Í tímaritinu Stíganda, 1946.)

Hér má einnig nefna til sögunnar nýlundu á borð við svokölluð fundin ljóð, ljóð samin af tölvum, orðarugl uppúr blaðafréttum, gatnakortaljóð og þessháttar. (Jón Örn Arnarson hefur kynnt mig fyrir þessu öllu. Kann ég honum þökk fyrir. PS) Þarf að búa til nýja listgrein undir hvert nýtt fyrirbæri, ef það rúmast ekki innan þeirra eldri? Og hvað má segja um þessi listform – ljóð eða ekki? Það held ég að skáldin verði að gera upp við sig sjálf. Og þau hafa fullan rétt til þess.

Þegar ég var lítill polli í grunnskóla var bekknum lagt fyrir að semja ljóð í tíma. Við möluðum einhverja steypu, en einhvernveginn finnst mér einsog við höfum öll haft nokkurn skilning á því, hvað væri ljóð. En við skulum ekki reyna að útskýra þann skilning sem börn leggja í hitt og þetta, til þess að líkjast ekki um of þeim sem í drýldni sinni telja sig þess umkomna að skilja og útskýra hugmyndir barna. – Alltént taka kröfurnar síðan breytingum með aldrinum og hver og einn þroskar sitt bragðskyn.

Hér hafa verið týndar til tvær tilraunir til skilgreiningar á ljóði, og bent á annmarka þeirra. Einnig voru hér færð til nokkur dæmi og tvær litlar sögur til þess að varpa betra ljósi á vangavelturnar. Þannig finnst mér allt búið undir lokaniðurstöðuna, sem er þessi: Skilgreining á því hvað sé ljóð og hvað ekki, á varla rétt á sér í vitrænni umræðu. Enda hafa skáldin sjálf ein rétt til þess að ákveða fyrir sig sjálf hvort þeirra verk séu ljóð eða ekki.