Lesnir;

16.1.08

Kvæðagerð í kreppu - íslenzkan sem slík í öngstræti

Þrír bókmenntafræðingar sitja á kaffihúsi:
- Guð er dauður.
- Höfundurinn er dauður!
- Harry Potter er dauður.

Ég vona að þessir heimsku bókmenntafræðingar móðgist ekki við svona gáfulegar skrýtlur. Annars er þetta hæfilegur inngangur, því að svo vill til að efni þessa pistils er, ef svo má segja, bókmenntalegt. - Í þessum pistli held ég því fram að skáldskap á Íslandi hafi hnignað; bendi á eina ástæðu þess, og útlista að lokum leið úr þeirri ógæfu.
---
Ef gluggað er í bundið mál frá fyrri tímum, þá sést vel sú orðgnægð sem skáldin höfðu að moða úr. Þetta er einna gleggst í rímnakveðskap. Jafnvel í ofur-venjulegum rímum brimar af orðasjónum upp í opið fangið. Ein ríman byrjar á: ,,Brast þar áður mærðin mín/”, önnur hefst þannig: ,,Skemmdist kvæða stífluð æð/”* Einsog birkiskógur með blágresi undir er auðugari en þurrt beitilygsholt; þannig var málið ríkara og gróskumeira en það er nú. Urmullinn kitlar jú.
Nútímamaðurinn klórar sér í kollinum og spyr hvað sé á seyði. Afhverju eru öll þessi orð um sömu hlutina? Og ég skal játa – mest var ort um bardaga, sjóferðir og gengilbeinur við drykkjuveizlur fornmanna. Í rímunum er fátt annað en grjót, óveður og blóð.
En skáldin voru furðulega lunkin við að klæða efnið aðdáunarverðum búningi. (Það er spurning hvort er aðdáunarverðara; sjálfur búningurinn eða hvernig hann var gerður?)
Nútímamálið er hinsvegar fullt af stirðum og luralegum orðum. Látum vera tölvu, síma, fax og gemsa – öll snotur orð. En hvað með ljósaperu, stofnun, ráðstöfunarfé?
Hvað þjáir bændur nú til dags? Hvernig hljóða mansöngvarnir? Afhverju eru samsett orð skáldleg í fornmáli, en hversdagsleg í nútímamáli? Og hvað varð til þess að íslenzkan er orðin svona ófögur?

Íslenzkunni er að hnigna. Ef við tegruðum hana einsog hún er núna, lægi hallinn beint til Kaupmannahafnar. Fólk hefur ómeðvitað steypt málið í þurrt mót, kynslóðirnar hafa lítil samskipti á milli sín, og mikill hluti af því máli sem við tökum við, er úr fjölmiðlum. Þeir sem skrifa í dagblöð og tala í útvarp eru ýmist upplesnir af erlendum námsbókum, eða hafa hreinlega lært í útlöndum. Svo halda þeir að í krafti þess að þeir séu Íslendingar, þá fari þeir létt með að snara öllu yfir á íslenzku. Nei – meira að segja Heimir er orðinn háður lýsingarorðum. (- hann fær á baukinn fljótlega. PS)
Ráðizt á orðhenglana! Notið fátíð orð, jafnvel þó að þannig kunnið þið að líkjast fólki með Asperger-heilkenni. Lesið í orðabók á kvöldin, eða þó ekki væri nema samheitaorðabókinni. Talið afturábak. Og verið óhrædd við að vera kannski ekki fullkomlega skiljanleg í fyrsta kastið. Nútímaíslenzka er hvort sem er illskiljanlegt mál. Og í annan stað: ef nógu margir kjósendur Samfylkingarinnar æskja þess, verða markaðsöflin fljót á sér að gefa út bókina Orðin sem þú skildir ekki en þorðir aldrei að spyrja hvað þýddu. Mér mun ekki þykja leitt ef sú bók verður stór. Hinsvegar óttast ég hvað margir munu sjá mörg orðanna í fyrsta skipti einmitt þar.

Vissulega er hægt að smíða margt með öxinni einni saman. Og ég hrífst alltaf af tónlist sem spiluð er á «hamlandi» hljóðfæri, ef útkoman ber vott um sérstaka færni tónlistarmannsins. En á sama hátt og orðin verða fleiri, sem hægt er að skrifa ef stöfunum fjölgar, þá verða ljóðin meiri ef orðunum fjölgar; og það verður áreiðanlega léttara að yrkja þau.
Þegar ég var lítill var í skólanum alltaf verið að segja okkur frá lífinu í gamla daga. Við fengum að heyra um baðstofuna, rokkinn og snælduna, tólgarkertin, orfið, ljáinn og lestarferðirnar. Þau orð sem notuð eru um hluti og fyrirbæri, hand- og hugleikin nútímaíslendingi – eru einfaldlega of þurr, löng og óskáldleg til þess að hægt sé að notast við þau í skáldskap.
Fegurstu nýju orðin er að finna í íðorðaforða eðlis- og líffræða. Ástæður þess eru mér huldar. En á öðrum sviðum athafna okkar mætti taka sér þær til fyrirmyndar. Það þarf að finna upp ný orð og koma þeim í umferð, fjölga samheitum og drepa stirðnuð orðtök úr Dróma. Helzt þarf að þýða nýjungar með sem styztum nýyrðum, og notast við sjaldgæfa beygingarflokka, - ekki þannig að öll kvenkynsorð fái enguna –a, og karlkynsorð –i. Einmitt með sem flesta beygingarflokka verður málið fegurst og auðveldast að yrkja á því.
Og almennt séð: höfum meira álegg ofan á brauðið. Því að þar er ort sem orðin eru til.

*Rímur af Andra jarli, ortar af sr. Hannesi Bjarnasyni og Gísla Konráðssyni. Skúli Thoroddsen. 2. útg. Bessastöðum. 1905.

8 skilaboð:

  • Heyr, heyr!

    Þetta hefi ég einnig þenkt. Spyrja má yrkjara sem ekki bindur brag sinn sömu böndum og skáldin gengnu, hvort frelsar tjáninguna meir, hamlandi form, en gnægð orða (og heita og kenninga), eða frjálst/óagað form, sem er fátækt að orðum?

    Retórískt próf:
    Hvort lýsir dæmi 1 eða 2 dýpri þenkjan og skilningi á túngumálinu?
    1. Hann stóð upp.

    2. Stoðir læra tók hann tvær / tilvaldastar í eigu hans / og réð færa ofan á þær / allan þunga líkamans.
    (Úr rímum frá fyrri hluta 19. aldar hverra nafn er horfið úr huga mér.)

    Sagði Blogger Gunnar, kl. 1:31 f.h.  

  • Mig vesalan, auman en blíðlundaðan gleður að heyra, að úr mér eigi að lúberja hina yfirgengilegu lýsingarsýki. Pistillinn var sem vekjandi buffeitsslag eður kinnhestur og haf mikla þökk fyrir. En hvernig má það vera, að í textum t.d. 18. og 19. aldar megi oft sjá ákaflega blómlegt mál (fyrir tíð íslenskra orðabóka) en nú, þegar í boði eru alls kyns hjálpargögn (fæst viðunandi, að vísu), er sem hver haus ryðji út úr sér orðum og setningum (og jafnvel heilu köflunum) hugsunarlaust.

    Sagði Blogger Heimir Freyr, kl. 9:27 f.h.  

  • En Páll, þú mælir á danska túngu! Álegg hlýtur að teljast danska, pålæg. Betra væri t.d. viðbit (þ.e. það sem við á að éta, nema þú viljir takmarka það við smér og eggjaolíu (mæjónes), eða máské brauðbætir, kétflís, mélmatarauki, onálag eða sneiðíngur. Fleiri uppástúngur væru velþegnar.

    Sagði Blogger Gunnar, kl. 10:52 e.h.  

  • Hvað með set?

    Sagði Blogger Heimir Freyr, kl. 10:36 e.h.  

  • Jú, þetta voru svo sannarlega klaufaleg lokaorð. En málið er að það er ekkert almennilegt orð yfir álegg á íslenzku vegna þess að hugtakið er innflutt. Sjálfum finnst mér onálag og sneiðingur ágæt orð. En má ég spyrja: eru marmelaði og mysingur álegg?
    Set? Tja, fyrst þyrfti nú SMS-kynslóðin að samþykkja þaðþ
    Palli

    Sagði Anonymous Nafnlaus, kl. 10:23 f.h.  

  • Viðbitið hefur mér alltaf þótt hið ágætasta orð yfir álegg (ef ég rís á fætur og lít upp úr tungumálinu); en málhneigð mín spyrnir við. Annars hlýtur að mega hafa það um annað en smjör, á vorum dögum, þegar enginn lítur orðið við þessum kosti --- sem er enn eitt orð sem lítt brúkast.

    Sagði Blogger Heimir Freyr, kl. 12:14 e.h.  

  • Það þarf að setja þessi orð í hugtakagreiningu, og sundurgreina hugtakaþörfina.
    Kostur? - hvað er kostur? Er það ekki allur matur?
    Palli

    Sagði Anonymous Nafnlaus, kl. 12:15 e.h.  

  • Er HarríPotter dauður? Allt fréttir maður frá Rússlandi!

    kv. Lýður Pallafrændi

    Sagði Anonymous Nafnlaus, kl. 12:30 f.h.  

Skrifa ummæli

<< Forsíða